Μεγαλύτερη όμως ακτινοβολία στους κατοίκους της περιοχής είχε ο Μήτσος Κοντογιάννης, οπλαρχηγός της Υπάτης. Ακόμη και οι καπεταναίοι του Αλμυρού Βελέντζας, Μπασδέκης, Γριζάνος κ. ά. Προσέλκυσαν πολλούς κατοίκους της γειτονικής κυρίως πλευράς.
Βέβαια, ο Χουρσίτ πασάς που πολιορκούσε τότε τον Αλή Πασά στα Ιωάννινα, έστειλε εναντίον των επαναστατών -8000- πεζούς και -800- ιππείς με αρχηγούς τον Κιοσέ Μεχμέτ και τον Ομέρ Βρυώνη, για να καταπνίξουν την επανάσταση. Οι οπλαρχηγοί Δυοβουνιώτης, Πανουργιάς και Κοντογιάννης προσπάθησαν να παρεμποδίσουν το πέρασμα των Τούρκων προς τη Νότια Ελλάδα, στήνοντας καρτέρι στο χωριό Καλαμάκι (Δερβέν Φούρκας), οι οποίοι όμως αναγκάστηκαν μπροστά στο μεγάλο όγκο των Τούρκων να υποχωρήσουν προς την Οίτη.
Μια άλλη, κάπως γνωστή, μάχη έγινε κοντά στο χωριό Μακρυρράχη (Καΐτσα) τον Ιούλιο του 1821, στην οποία έλαβαν μέρος πολλοί κάτοικοι του χωριού (γνωστοί από τα Αρχεία τους) και εκδίωξαν τους Κονιάρους. Η ελευθερία δεν ήρθε, όμως, και οι αγώνες έπρεπε να συνεχιστούν.
Οι κάτοικοι της επαρχίας-περιφέρειας Δομοκού, γεωργοί και κτηνοτρόφοι, πιστοί και ευσυνείδητοι, σεμνοί αγωνιστές της ζωής και της ελευθερίας, καταδικάστηκαν να συνεχίσουν τη ζωή της δουλείας, έτοιμοι πάντα για νέες εξορμήσεις. Στα μαύρα και πολυτάραχα χρόνια της σκλαβιάς, η ψυχή τους πλημμυρισμένη απ'; το θείο κρασί της πίστης, αδιάφορη στις δοκιμασίες, έμεινε αδούλωτη και ολοφώτεινη. Ιδανικοί και πονεμένοι, γενναίοι και περήφανοι, κράτησαν σταθερή τη δάδα της τραγικήςπορείας τους μέσα στο χρόνο.
2. Ο απελευθερωτικός αγώνας το 1854
Ο νέος απελευθερωτικός αγώνας του 1854 ξεκίνησε στις αρχές του έτους και είχε διάρκεια τεσσάρων -4- μηνών. Διοργανώθηκε ουσιαστικά από το βασιλιά ωθωνα με επιτελείς και πρωτεργάτες τους ζώντες ακόμη αγωνιστές του 1821. Οι στρατιωτικοί ηγέτες του 1821, Κίτσος Τζαβέλας, Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, Ευάγγελος Κοντογιάννης, Θεόδωρος Ζιάκας, Παπακώστας Τζαμάλας, Νικόλαος Φιλάρετος κ.ά., με τη δραστήρια και φλογερή συμμετοχή του Σπύρου Καραϊσκάκη, ανθυπολοχαγού και γιου του στρατάρχη της Ρούμελης Γεωργίου Καραϊσκάκη, του επιλοχία Νικ. Λεωτσάκου και των γενναίων οπλαρχηγών της Θεσσαλίας: Καταραχιά, Ζητουνιάτη, Φαρμάκη, Βελέντζα, Καραούλη και άλλων εξόρμησαν, με τα επαναστατικά τμήματά τους, για την απόκτηση της ελευθερίας.
Στις 16 Φεβρουαρίου 1854, ο οπλαρχηγός Γεώργιος Καταραχιάς εισέβαλε από το παραμεθόριο χωριό Ασβέστης στο τουρκικό έδαφος, έδιωξε την αλβανική φρουρά από 17 άντρες που υπήρχε στο χωριό Μακρυρράχη (Καΐτσα) και κατέβηκε στο θεσσαλικό κάμπο. »λλοι οπλαρχηγοί κατέλαβαν χωριά του Δομοκού κι έφθασαν στις θεσσαλικές περιοχές (Δρανίστα, Σμόκοβο, Ανάβρα κ.ά.), όπου ύψωσαν την επαναστατική σημαία και προκάλεσαν ρίγη συγκίνησης και ενθουσιασμού στον υπόδουλο λαό.
Ο Ηπειρώτης Κώτσιος Καλλουτζής με τους άντρες του κατέλαβε το χωριό Παλαμάς Δομοκού και σ'; αυτό λίγο αργότερα συγκρότησε ο Ευάγγελος Χορμόβας, το από-300-περίπου Βορειοηπειρώτες «Σώμα Δήμου Λιούλια ». Οι αγωνιστές Αναγνώστης Ζητουνιάτης και Ευθύμιος Τσιμίδης κατέλαβαν την Ανάβρα (Γούρα) στις 19 Φεβρουαρίου και στη συνέχεια 21 Φεβρουαρίου τη Σκοπιά (Ταμπακλί), τη Μαντασιά και τη Σχισμάδα (Καραχασάνι). Ακόμη, κατέλαβαν στις 12 Μαρτίου τη Μελιταία (Αβαρίτσα) και τις Καρυές (Αλήφακα). Οι Τούρκοι βλέποντας τον κίνδυνο που προερχόταν από τους επαναστάτες, οχυρώνονται στο Δομοκό, την Ομβριακή, τα Φάρσαλα, τον Αλμυρό, τη Λάρισα κ.ά. Στο Δομοκό μάλιστα κατέφθασε και ο δερβέναγας Σουλεϊμάν μπέης Φράσαρης με πολλούς Τουρκαλβανούς και 400 νιζάμηδες από τον Αλμυρό.
Τελειώνουμε τον αγώνα εκείνον παρουσιάζοντας περιληπτικά τη μάχη στο Δομοκό και στο Θαυμακό (Σκάρμιτσα).
Ο Ευάγγελος Κοντογιάννης με 500 άντρες, ο Λεωνίδας Τράκας με 300 άντρες, ο Σιαφάκας με 350 άντρες, ο Ευάγγελος Μπαλατσός και άλλοι ανάγκασαν τους Τούρκους της Ομβριακής ν'; αποσυρθούν στο Δομοκό. Οι ίδιοι πολιόρκησαν το Δομοκό στις 28 Μαρτίου, μέσα στον οποίο ήταν 1.800 Τουρκαλβανοί με 600 τουρκικές οικογένειες και λίγες χριστιανικές.
Η προσέλευση στη συνέχεια των αντρών του Καλαμάρα-Τσουκαλά, του Ιωάννη Φαρμάκη με 200 άντρες από τη Ναύπακτο, του Γιουρούκου με 300 άντρες από την Κόρινθο, του Πλαστήρα και του Κασβίκη με Ευρυτάνες και άλλων ενίσχυσε τους πολιορκητές επαναστάτες.
Στις 10 Απριλίου, Μεγάλο Σάββατο, με αφορμή την αρπαγή μερικών προβάτων στο Πουρνάρι έγινε επτάωρη μάχη κοντά στο Δομοκό χωρίς όμως αποτέλεσμα, λόγω έλλειψης γενικότερου στρατηγικού σχεδίου και κακού συντονισμού των επαναστατικών δυνάμεων.
Στις 13 Απριλίου κατέφθασαν 1.000 επαναστάτες με αρχηγό το συνταγματάρχη Παπακώστα Τζαμάλα από τον Αλμυρό για ενίσχυση.
Στις 14 Απριλίου όμως εμφανίστηκαν, ερχόμενα από την Καρδίτσα, τουρκικά στρατεύματα από 4.200 άντρες, με ιππείς, άτακτα σώματα και με -4- κανόνια κατευθυνόμενα προς το Θαυμακό (Σκάρμιτσα) με αρχηγό το Ζεϊνέλ πασά και το Νουρεντίν πασά. Στο Θαυμακό (Σκάρμιτσα) ήταν οχυρωμένος ο Ευάγγελος Μ. Κοντογιάννης με 1.000 άντρες. Εκεί έλαβε χώρα άμεση σύγκρουση και έγινε φονική μάχη που κράτησε μέχρι αργά το βράδυ. Οι Τούρκοι έκαναν τρεις επιθέσεις (γιουρούσια), έριξαν -530- βολές πυροβολικού, αλλά στο τέλος δεν κατόρθωσαν να κάμψουν τους ηρωϊκούς άντρες του Κοντογιάννη και αφήνοντας -250- 300- άντρες τους νεκρούς αποσύρθηκαν για την επόμενη μέρα. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν και 200 Ιλληνες, μεταξύ τους ο λοχαγός Ι. Βαϊρακτάρης, ο Ντούζος, ο Παπαγγέλης, δυο αδελφοί Μασουρόπουλοι και τρία εξαδέλφια από τη Ναύπακτο.
Τη νύχτα εκείνη, όμως, ο Ευάγγελος Κοντογιάννης, αναμετρώντας τις δυνάμεις του, βλέποντας την έλλειψη εφοδίων και την κόπωση των αντρών του, την εγκατάλειψη της πολιορκίας του Δομοκού από τους άλλους επαναστάτες προς την ανατολική και νότια πλευρά της πόλης και επί πλέον τον κίνδυνο εγκλωβισμού του, αναγκάστηκε να διατάξει υποχώρηση των αντρών του προς τα δυτικά εγκαταλείποντας κατ'; ανάγκη το ένδοξο πεδίο της μάχης. Αυτή ήταν η τελευταία μάχη στην περιοχή.
Η κατοχή του Πειραιά από τους Αγγλογάλλους και τα άλλα πολιτικά διπλωματικά γεγονότα προκάλεσαν την καταστολή του αγώνα του 1854. Η αγγλογαλλική κατοχή συνεχίστηκε ως το 1857, ενώ ο πόλεμος είχε λήξει με τη συνθήκη ειρήνης του Παρισιού (Μάρτιος 1856). Ο απελευθερωτικός κι αυτός αγώνας δυστυχώς, δε δικαιώθηκε και η δουλεία
συνεχίστηκε.
3.Ο απελευθερωτικός αγώνας τα έτη 1866-1869
Με την ευκαιρία της έκρηξης της Κρητικής επανάστασης, το 1866, οι υπόδουλοι Θεσσαλοί, Ηπειρώτες και Μακεδόνες άρπαξαν και πάλι τα όπλα στα χέρια τους για την πολυπόθητη ελευθερία τους.
Ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης, ως υπουργός Εξωτερικών σε συνεννόηση και με το βασιλιά Γεώργιο Α΄ ασφαλώς, πρότειναν οργάνωση επανάστασης και προς τις παραπάνω περιοχές, όπου διατηρούνταν επαναστατικές εστίες για ΄΄πιθανό και προς τα εκεί κέρδος΄΄.
Κυρίως, όμως, ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος με το νεαρό τότε υπουργό Εξωτερικών Χαρίλαο Τρικούπη υπέθαλψαν εντατικότερη επαναστατική δραστηριότητα. Περιοριζόμαστε σε γεγονότα της περιοχής.
Ο Ζήσης Σωτηρίου, ένας λαμπρός πατριώτης, με τριάντα-30-ενόπλους συμπολεμιστές του, επιχειρεί να εισβάλει στις ΄΄κούλιες΄΄ των συνόρων, για να βοηθήσει τον απελευθερωτικό αγώνα της περιοχής Δομοκού, χωρίς να επιτύχει δυστυχώς η προσπάθειά του. Προέκυψε, μάλιστα, διπλωματικό ζήτημα για την ελληνική κυβέρνηση, με την κατηγορία ότι βοηθάει κι ενθαρρύνει τις επαναστάσεις.
Την άνοιξη του 1866 εκδηλώθηκε επαναστατική δραστηριότητα κυρίως γύρω από την Ανάβρα (Γούρα). Ινας σημαντικός οπλαρχηγός αναδείχτηκε τότε εκεί, ο Κυριάκος Καραμπάσης, με μερικές εκατοντάδες ενόπλους, αλλά και άλλοι, με συνέπεια να εντείνεται ο επαναστατικός αγώνας. Πολλές μάχες έγιναν υπό μορφή κλεφτοπολέμου καθ'; όλο το 1866 και στις αρχές του 1867 σε διάφορες τοποθεσίες, όπως στη Φιλιαδόνα, στους Κωφούς, στην Ανάβρα, στη Μελιταία, στο Μακρολίβαδο, στον Παλαμά κ.ά. Κυρίως στον Παλαμά έγινε σφοδρή μάχη, που κράτησε 5-7 ώρες, όπου διακρίθηκαν οι οπλαρχηγοί Κυρ. Καραμπάσης, Καλαμάρας και Βουλγαράκης. Στη μάχη σκοτώθηκαν-40-Τούρκοι και μόνο-2- Ιλληνες. Το δυσμενές όμως για την Ελλάδα και τότε ευρωπαϊκό πολιτικό κλίμα υπαγόρευε την κατάπαυση και εκείνου του απελευθερωτικού αγώνα. Η Ελλάδα υποχρεωνόταν να αποφύγει κάθε ενέργεια που θα ενίσχυε προσπάθειες επανάστασης στις κτήσεις του σουλτάνου. Η κυβέρνηση, καθώς η χώρα δεν ήταν προετοιμασμένη στρατιωτικά, αναγκάστηκε να συμμορφωθεί και τα επαναστατικά κινήματα τερματίστηκαν με την ικανοποίηση των αξιώσεων της Υψηλής Πύλης.
4.Ο απελευθερωτικός αγώνας τα έτη 1876-1878
Μεγάλη επαναστατική δραστηριότητα παρουσίασαν τα λεγόμενα καπετανάτα. Σημαντικό ήταν το καπετανάτο στο Νεοχώρι και στην Ανάβρα (Γούρα) που διοικούνταν: 1) από τον ιερέα του Νεοχωρίου Παπαδημήτρη Κανάκη, 2) το Βασίλη Κόκκινο από την Ομβριακή, 3) το Δημήτρη Αβαρτσιώτη ή Γουρνά από τη Μελιταία, και με γραμματέα το Δημήτρη Μάμμο από το Δομοκό. Ο ρόλος της τριμελούς επαναστατικής επιτροπής ήταν πολιτικός και στρατιωτικός, αλλά και συγχρόνως και συντονιστικός.
Ιγιναν σπουδαίες μάχες στη θέση ΄΄Στενά Λιθάρια΄΄ έξω από το Δομοκό, την Ομβριακή και αλλού, απ'; όπου εξεδιώχθηκαν οι Τούρκοι.
Ο οπλαρχηγός Φούντας, έβαλε φωτιά στο χωριό Πασαλί, κοντά στην Αγόριανη. Ινα επαναστατικό σώμα, όμως, εγκλωβίστηκε από τους Τούρκους, στη Βαρδαλή και οι ηρωικοί εκείνοι άντρες μη βρίσκοντας άλλον τρόπο διαφυγής, αντί να παραδοθούν, προτίμησαν να σκοτωθούν πολεμώντας.
Η δραστηριότητα εκείνη των επαναστατικών σωμάτων στην Λπειρο, Θεσσαλία και Μακεδονία σε συνδυασμό και μ'; εκείνη του τακτικού στρατού με αρχηγό το Σκαρλάτο Σούτσο, που εισέβαλε στη Θεσσαλία στις 21 Ιανουαρίου 1878, ασφαλώς προκάλεσε το ευνοϊκό υπέρ της Ελλάδας και των υποδούλων κλίμα.
Στο ιστορικό χωριό Παλαμάς Δομοκού, πραγματοποιήθηκε στις 7 Μαρτίου 1878, μεγάλη σύναξη επαναστατών-πολεμιστών στο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου. λψωσαν την ελληνική σημαία, ορκίστηκαν με σύνθημα:
΄΄ Ελευθερία ή θάνατος΄΄, κήρυξαν την επανάσταση εναντίον των Τούρκων, όρισαν επταμελή επαναστατική επιτροπή και συνέταξαν προκήρυξη προς τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, εκλέγοντας Προσωρινή Διοίκηση της επαρχίας Δομοκού.
Η Πολιτεία για να τιμήσει, έστω και αργά, με τη συνεργασία των τοπικών συλλόγων κι άλλων παραγόντων, ως εκπλήρωση εθνικού χρέους, προέβη στην ανέγερση ανάλογου και αντάξιου προς την ηρωϊκή πράξη, μνημείου στον ιστορικό αυτό χώρο, που φωτίζει και διαιωνίζει το υψηλό νόημα των αγώνων του έθνους για την κατάκτηση και τη διατήρηση της ελευθερίας του.
Το ευνοϊκό υπέρ της Ελλάδας και των υποδούλων κλίμα υλοποιήθηκε με τη σύγκληση συνεδρίου στο Βερολίνο των Μεγάλων Δυνάμεων υπό τον καγκελάριο Βίσμαρκ τον Ιούνιο του 1878. Το Συνέδριο του Βερολίνου (1878), ανέτρεψε τις ρυθμίσεις που προβλέπονταν στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (Φεβρουάριος 1878), και περιόρισε τα σύνορα της Βουλγαρίας. Δυστυχώς η Μακεδονία, η Θράκη και η Λπειρος παρέμειναν στην Τουρκία.
Η Θεσσαλία, (συνεπώς και η επαρχία Δομοκού) και ένα μικρό τμήμα της »ρτας, ύστερα από πολύμηνες διαπραγματεύσεις με την Υψηλή Πύλη, προσαρτήθηκαν στο ελληνικό κράτος μόλις τον Απρίλιο του 1881(απελευθέρωση Δομοκού: 8η Αυγούστου 1881).
Οι απελευθερωτικοί εκείνοι αγώνες όλων των εποχών αποτέλεσαν τους χρυσούς κρίκους της αλυσίδας για την άρση του βαρύτατου οθωμανικού ζυγού της δουλείας 500 περίπου ετών και την απόκτηση της ατίμητης πολιτικής ελευθερίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Απ. Βακαλοπούλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 1961 τ.Α΄.
2.Χριστόφ. Περραιβού, Ελληνική Επανάστασις, Αθήνα 1956 τ. Α΄.
3.Γενική Εφημερίδα της Ελλάδας 3/1/1831
4.Θεόδ. Κ. Καρατζά, Ιστορία της Επαρχίας Δομοκού, Αθήνα 1962
5.Πρακτικά Συνεδρίου, Ιστορία και Πολιτισμός της Επαρχίας Δομοκού, Δομοκός 1997
6.Γενικά Αρχεία του Κράτους
7.Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια
8.Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ΗΛΙΟΥ
9.Ι. Βορτσέλα, Φθιώτις, Αθήνα 1907
10.Λεξικό Ελευθερουδάκη, Αθήνα 1926
11.Εγκυκλοπαίδεια Επιστήμη και Ζωή
12.Λαογραφικά της Επαρχίας Δομοκού
13.Ν. Γεωργιάδη, Θεσσαλία
14.Τα Χρονικά της Επαρχίας Δομοκού.