Σταμάτης Θεοχάρης: Βασική παθογένεια μιας οργάνωσης και αποτέλεσμα της ύπαρξης και συντήρησης αναποτελεσματικών οργανωτικών δομών, καθώς και της ανυπαρξίας ή της αναποτελεσματικής λειτουργίας ελεγκτικών μηχανισμών είναι η διαφθορά. Η διαφθορά από αρχαιοτάτων χρόνων είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη, γι’ αυτό και πρωτεύοντα ρόλο στον περιορισμό της διατηρεί η ύπαρξη ηθικής. Η ηθική στις οργανώσεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα ορίζεται μέσα από τους κανόνες εταιρικής ηθικής ή επιχειρηματικής ηθικής. Η εταιρική ηθική είναι προϊόν των ηθικών αξιών μιας κοινωνίας. Η ύπαρξη εταιρικής ηθικής συντελεί στην ανάπτυξη, ενώ η έλλειψή της στη διαφθορά.Σύμφωνα με τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο «Η καλή επιχειρηματική ηθική είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη, ενώ η κακή επιχειρηματική ηθική, διαφθορά, σπατάλη, κατάχρηση εξουσίας και ισχύος, εκμετάλλευση των δημοσίων πόρων για ιδιωτικό κέρδος, τείνει να οδηγήσει μια οικονομία σε φαύλους κύκλους ύφεσης, αναταραχής και υποβάθμισης». Η διαφθορά παρουσιάζεται τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα και έχει καταστροφικά αποτελέσματα στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Ενώ η διαφθορά στον ιδιωτικό τομέα επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τους κοινωνικούς εταίρους της επιχείρησης, στο δημόσιο τομέα η ύπαρξή της επιβαρύνει το κοινωνικό σύνολο για λογαριασμό του οποίου λειτουργεί ο δημόσιος τομέας, ήτοι το σύνολο των πολιτών μιας χώρας.
Η ηθική συμπεριφορά των οργανισμών τόσο του ιδιωτικού, όσο και του δημόσιου τομέα και ο βαθμός που αυτή εξαρτάται από:
- την ηθική των ατόμων που απασχολούνται σε αυτούς,
- τις υφιστάμενες οργανωτικές δομές, καθώς και
- την ηθική του κοινωνικού περιβάλλοντος εντός του οποίου δραστηριοποιούνται οι οργανισμοί, απασχολεί έντονα τις σύγχρονες κοινωνίες (Johnson & Scholes, Rainey & Bozeman, Huberts, Kolthoff & Heuvel, κ.ά.) και αποτελεί εξελικτική συνέχεια των προβληματισμών περί ατομικής ηθικής που απασχόλησε τον άνθρωπο από τα χρόνια της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας (Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, ηδονιστές, επικούρειοι, στωικοί), τη βιομηχανική επανάσταση (Immanuel Kant, John Stuart Mill, κ.ά.) και ως τις ημέρες μας (W. D. Ross, Frances M. Kamm, Hodgson, κ.ά.).
Ειδικότερα η δράση των οργανισμών του δημοσίου τομέα και των υπαλλήλων που τους αποτελούν, ως οργάνων διαχείρισης της λαϊκής εξουσίας οφείλει να διέπεται από ηθικές αρχές, οι οποίες καθορίζονται από κανόνες εταιρικής ηθικής (J. A. Rohr), προκειμένου οι δημόσιοι υπάλληλοι να λαμβάνουν ηθικές αποφάσεις αναπτύσσοντας κατάλληλη συμπεριφορά (Α. Μακρυδημήτρης, Loyens & Maesschalck, Terry Cooper, κ.ά.), ώστε να αποφεύγονται ή και να περιορίζονται τα φαινόμενα διαφθοράς στο δημόσιο.
Η αποτελεσματική διοίκηση, που εξασφαλίζεται με το σωστό μείγμα συντελεστών του μάνατζμεντ (Δ. Μπουραντάς) ως παράγοντας διαμόρφωσης εταιρικής ηθικής αποτέλεσε προβληματισμό τόσο των πρώτων θεωρητικών του μάνατζμεντ (Taylor, Fayol, W. Wilson, Max Weber), όσο και των πιο σύγχρονων μεταξύ των οποίων και ο Ch. Hood. Η στρέβλωση στο μείγμα του μάνατζμεντ οδηγεί μεταξύ των άλλων και στην αναποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων εταιρικής ηθικής με αποτέλεσμα τη διαφθορά στο δημόσιο.
Η διαφθορά είναι τόσο παλιά, όσο και η διακυβέρνηση στις ανθρώπινες κοινωνίες. Σύμφωνα με το ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Διαφάνειας «η διαφθορά βλάπτει τον καθένα μας και περισσότερο από όλους τις φτωχότερες οικονομικά τάξεις», ενώ σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα αποτελεί «μοναδικό εμπόδιο στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη». Με βάση το άρθρο 2§1 του Συντάγματος της Ελλάδας «ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» και η διαφθορά λειτουργεί σε βάρος και του σεβασμού και της προστασίας της αξίας του ανθρώπου. Με βάση μια εμπειρική έρευνα, που διενεργήθηκε σε δείγμα 283 ατόμων εργαζόμενων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, η ελληνική κοινωνία εκτιμά ότι υφίσταται από πολύ έως πάρα πολύ διαφθορά στο ελληνικό δημόσιο σε ποσοστό 85,55% επιβεβαιώνοντας αντίστοιχη έρευνα της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάς.
Όμως, ενώ ένας μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων στην έρευνα αυτή, που αντιλαμβάνεται την ύπαρξη της διαφθοράς, δεν είναι διατεθειμένος να προβεί σε πράξεις διαφθοράς, εντούτοις επιβεβαιώνεται η διαπίστωση του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Διαφάνειας, ότι ο Έλληνας αν και δεν αποδέχεται τις πράξεις διαφθοράς στο δημόσιο, εντούτοις τις ανέχεται σιωπηρά, γιατί πώς αλλιώς θα συντηρούνταν η διαφθορά στο δημόσιο. Στην προσπάθεια να εντοπιστούν τα αίτια του φαινομένου της διαφθοράς στο δημόσιο μεταξύ μιας σειράς πηγών διαφθοράς όπως αυτές διατυπώνονται από τη διεθνή βιβλιογραφία (Tanzi Vito, Vishny W. Robert, Friedman M., κ.ά.), προέκυψε ότι:
- η έλλειψη κατάλληλων ελεγκτικών μηχανισμών,
- οι αδιαφανείς διαδικασίες και
- η μη απόδοση ευθυνών,
συμβάλλουν σε σημαντικό βαθμό στη γένεση και τη συντήρηση της διαφθοράς στο ελληνικό δημόσιο. Προκειμένου να εντοπιστούν αποτελεσματικοί τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου της διαφθοράς προέκυψε ότι:
- οι κατάλληλοι μηχανισμοί ελέγχου,
- η άμεση απόδοση ευθυνών και
- οι νέες δομές οργάνωσης αποτέλεσαν τις προτάσεις που συγκέντρωσαν την υψηλότερη βαθμολογία μεταξύ των ερωτώμενων.
Επιπλέον, στην προσπάθεια που έγινε, για να εκτιμηθεί το ποσοστό που η διαφθορά των ατόμων στο δημόσιο εξαρτάται από:
→ την ατομική ηθική,
→ τη δομή του οργανισμού και
→ τις δομές της κοινωνίας,
Προέκυψε ότι, σε ποσοστό περίπου 50% εξαρτάται από την ατομική ηθική, σε ποσοστό περίπου 25% από τη δομή του οργανισμού και σε ποσοστό περίπου 25% από τις δομές της κοινωνίας. Ειδικότερα στην Ελλάδα ο πολίτης, είτε αποτελεί όργανο του κρατικού μηχανισμού, είτε αποδέκτη υπηρεσιών αυτού, στην προσπάθειά του να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του λειτουργεί με σχέση αντιπαλότητας ως προς το κράτος και όχι με σχέση συνεργασίας. Αυτή η σχέση αντιπαλότητας τροφοδοτείται από την ελλιπή ανάπτυξη σύγχρονων οργανωτικών δομών στη δημόσια διοίκηση και την πλημμελή εκπαίδευση, που συντελούν με τη σειρά τους στη διαμόρφωση λανθασμένων αντιλήψεων και την υιοθέτηση αμφίβολης ποιότητας προτύπων ηθικής που οδηγούν μεταξύ των άλλων και στην παθογένεια της διαφθοράς. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η παθογένεια αυτή πρέπει να δημιουργηθεί στην κοινωνία μια θετική διάθεση για το κράτος, ώστε να ελαχιστοποιηθεί η άρνηση συνεργασίας των πολιτών μέσα από τις συλλογικές δομές διοικητικής δράσης, έστω και αν κάποιες από αυτές τις δομές λειτουργούν με ικανοποιητική αποτελεσματικότητα. Για το σκοπό αυτό το κράτος πρέπει:
- να βελτιώσει τις οργανωτικές του δομές μέσα από ένα μείγμα πολιτικών του μάνατζμεντ οι οποίες μεταξύ των άλλων θα διασφαλίζουν τη διαμόρφωση αξιόπιστων μεθόδων στελέχωσης του δημοσίου, καθώς και την εφαρμογή αξιόπιστων συστημάτων συνεχούς αξιολόγησης και εξέλιξης του προσωπικού τους,
- να αναπτύξει αποτελεσματικούς ανεξάρτητους ελεγκτικούς μηχανισμούς που θα εξασφαλίζουν, τον ενδελεχή έλεγχο των οργανισμών του δημοσίου, από κατάλληλα εκπαιδευμένα άτομα,
- να αναπτύξει ένα μηχανισμό διαδικασιών δημοσιότητας, προκειμένου να εξασφαλίζεται η απρόσκοπτη και αποτελεσματική ενημέρωση των πολιτών για τις πράξεις των διοικητικών του οργάνων,
- να αναπτύξει ένα πλαίσιο κανόνων ηθικής και κωδίκων επαγγελματικής συμπεριφοράς, ώστε να εμπεδωθεί ένας κοινός τόπος ηθικών αξιών και αρχών που θα διασφαλίζει ένα «κατώφλι» ηθικής συμπεριφοράς για τους υπαλλήλους του δημοσίου,
- να εκπαιδεύσει τους πολίτες του, είτε αυτοί είναι κρατικοί λειτουργοί, είτε απλοί πολίτες, ώστε να αρχίσουν να λειτουργούν ως άτομα μιας ενιαίας ομάδας, αν όχι με κοινούς στόχους, τουλάχιστον με στόχους που δεν θα συντηρούν ένα περιβάλλον συγκρούσεων που θα συντελούν στην εμπέδωση ενός βασικού συστήματος ηθικών αξιών.Η ανυπαρξία εκπαίδευσης στο δημόσιο ή η ύπαρξη εκπαίδευσης χωρίς στόχους που να συνδυάζονται με ένα σύστημα ανώτερων ηθικών αξιών δεν συντελεί στην ανάπτυξη εμπνευσμένης ηγεσίας, καθώς και
- να αναπτύξει κατάλληλα εμπνευσμένους ηγέτες οι οποίοι θα ενθαρρύνουν και θα διατηρούν εκείνα τα πρότυπα συμπεριφοράς που διασφαλίζουν τη δημόσια εμπιστοσύνη και την επιτυχή λειτουργία του δημόσιου τομέα, ώστε να συνεργαστεί ο πολίτης με το κράτος.
Σε αυτό το περιβάλλον η διαφθορά δεν θα βρίσκει πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης, ενώ θα περιορίζεται η ανάπτυξη και η δράση ομάδων με αντιτιθέμενα συστήματα αξιών που επιδιώκουν το ατομικό όφελος σε βάρος του κοινωνικού οφέλους, ώστε να οδηγηθούμε στο κράτος συνεργάτη του πολίτη και όχι αντίπαλο. Όσο και αν δείχνει ουτοπικό αξίζει την προσπάθεια.
* Ο Σταμάτης Θεοχάρης του Ιωάννη είναι εν ενεργεία δημόσιος υπάλληλος, πρώην μέλος του Σ.Ο.Ε.Λ., επί πτυχίω μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών και απόφοιτος του Οικονομικού Πανεπιστημίου πρώην Α.Σ.Ο.Ε.Ε. / Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων. Το άρθρο του είναι βασισμένο στην Πτυχιακή Εργασία του γράφοντα στο ΠΜΣ «Φορολογία & Ελεγκτική» του Τμήματος Δημόσιας Διοίκησης του Παντείου Πανεπιστημίου με θέμα «Εταιρική Ηθική & Διαφθορά στο Δημόσιο». E-mail: stharis@otenet.gr