Η ανισοκατανομή του εισοδήματος θα προκαλέσει δομική κρίση στον καπιταλισμό
Το καπιταλιστικό σύστημα αναπτύχθηκε στη δύση από τον 18ο αιώνα, παράλληλα με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, του θαλασσίου εμπορίου, τη βιομηχανική επανάσταση και την αξιοποίηση της τεχνολογικής προόδου, για να αποτελεί στον 21ο αιώνα, μέσω της παγκοσμιοποίησης, το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα παγκοσμίως, με ελάχιστες εξαιρέσεις.
Στο καπιταλιστικό σύστημα η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονομικά αγαθά, παραγωγή, κατανομή, το εμπόριο και υπηρεσίες, κατέχονται από ιδιώτες, με κυρίαρχο κίνητρο/στόχο το κέρδος. Κυρίαρχη ιδεολογία του καπιταλισμού είναι ο οικονομικός φιλελευθερισμός. Βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, τους επιχειρηματίες – καπιταλιστές, με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα ταξικό από τη φύση του οικονομικό σύστημα.
Η μεγαλύτερη επιτυχία του καπιταλισμού είναι η ελευθερία και οι ευκαιρίες που δίνει για επίτευξη οικονομικού κέρδους. Το κέρδος είναι ο βασικός μοχλός ανάπτυξης και επικράτησης του ως παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Ο καπιταλισμός όμως όταν λειτουργεί ανεξέλεγκτος, χωρίς κρατική παρέμβαση για αναδιανομή του εισοδήματος και με εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, για την απόσπαση της μέγιστης υπεραξίας της εργασίας, τότε οδηγείται σε δομική κρίση, κοινωνική αντίδραση και οικονομική ύφεση.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα καπιταλιστικής κρίσης ήταν η μεγάλη οικονομική ύφεση του 1929 που ξεκίνησε από το χρηματιστηριακό κραχ, για να εξελιχθεί σε μια δομική κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, η οποία ξεπεράστηκε μέσα από ενεργή δημοσιονομική παρέμβαση των κρατών, προκειμένου μέσω δημοσίων επενδύσεων και δαπανών να ενισχύσουν την κατανάλωση.
Η μεγάλη ύφεση του 1929 η οποία αποτυπώθηκε ως κρίση μείωσης της ζήτησης, σε μια οικονομία που παρήγε περισσότερο από όσο ήταν σε θέση να καταναλώσει, είχε πολλές αιτίες. Οι βασικότερες εξ αυτών ήταν: η μεγάλη έκθεση της αμερικανικής οικονομίας σε δανεισμό, για να χρηματοδοτήσει επενδύσεις σε μέσα παραγωγής, με αποτέλεσμα πολλές τράπεζες να καταρρεύσουν, η ξηρασία που έπληξε την παραγωγή και το εισόδημα του αγροτικού κλάδου, η σκληρή νομισματική πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (FED) η οποία αδράνησε απέναντι στην κρίση με αποτέλεσμα να συρρικνωθεί η ζήτηση και να προκληθεί μείωση των τιμών, ο περιορισμός του όγκου των συναλλαγών εξαιτίας της αβεβαιότητας.
Στη νεώτερη ιστορία ο καπιταλισμός αντιμετώπισε με επιτυχία μικρότερες οικονομικές κρίσεις, όπως του 1987 ή του 2008. Η αντιμετώπιση των συγκεκριμένων κρίσεων βασίστηκε κυρίως στην επεκτατική νομισματική πολιτική, με μείωση επιτοκίων, προκειμένου να αναθερμανθεί η ζήτηση. Είναι προφανές πως η εμπειρία της διαχείρισης παλιότερων οικονομικών κρίσεων βοήθησε στην αντιμετώπιση των επόμενων.
Κοινό πρόβλημα όλων των κρίσεων του καπιταλιστικού συστήματος ήταν η αναθεώρηση των προσδοκιών επιχειρήσεων και νοικοκυριών προς τα κάτω, με άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στη ζήτηση στην πραγματική οικονομία. Βασικό στοιχείο για τη διατήρηση της οικονομικής σταθερότητας είναι συνεπώς η ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών. Η ζήτηση καθορίζεται πρωτίστως από το διαθέσιμο εισόδημα, το οποίο είναι συνάρτηση των αποδοχών και της πρόσβασης σε δανεισμό. Όταν οι αποδοχές ή πρόσβαση στον δανεισμό περιορίζονται τότε η ζήτηση κλονίζεται και προκαλείται κρίση.
Οι φιλελεύθερες πολιτικές που έχουν υιοθετηθεί τα τελευταία χρόνια έχουν οδηγήσει σε όξυνση της ανισοκατανομής του εισοδήματος. Η αύξηση της ανεργίας, η επέκταση της μερικής απασχόλησης, οι ελαστικές σχέσεις εργασίας και η συρρίκνωση του κατώτατου μισθού έχουν προκαλέσει, σε πολλές χώρες, σημαντική υποχώρηση του εισοδήματος των νοικοκυριών, το οποίο δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τις μεταβιβαστικές πληρωμές των κρατών ή νέο δανεισμό, καθώς ήδη ο δημόσιος και ιδιωτικός τομέας έχουν υψηλή δανειακή έκθεση.
Η ενίσχυση της ανισοκατανομής του πλούτου θα προκαλέσει μείωση της ζήτησης, καθώς τα νοικοκυριά με χαμηλότερο εισόδημα καταναλώνουν το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος τους, ενώ τα νοικοκυριά με υψηλότερο εισόδημα αποταμιεύουν μεγαλύτερο κομμάτι του εισοδήματος τους. Η μείωση της ζήτησης στο μέλλον θα είναι δυσκολότερο να αντιμετωπιστεί με τα προηγούμενα μέσα οικονομικής πολιτικής, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, τα κράτη έχουν ήδη υψηλό χρέος και οι κεντρικές τράπεζες έχουν ήδη χαμηλά επιτόκια και υψηλή νομισματική επέκταση.
Για να προληφθεί η επόμενη μεγάλη καπιταλιστική κρίση θα πρέπει να αμβλυνθεί η ανισοκατανομή του εισοδήματος, να διατηρηθεί η αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών και να περιοριστεί η υπεραξία που αποκομίζει το κεφάλαιο. Μεμονωμένες εθνικές παρεμβάσεις δεν πρόκειται να έχουν θετικό αποτέλεσμα, λόγω της παγκοσμιοποιημένης λειτουργίας της οικονομίας. Για να περιοριστεί ο κίνδυνος χρειάζεται ευρύτερη συνεννόηση για την ταυτόχρονη και συνδυαστική προώθηση πολιτικών ενίσχυσης της απασχόλησης και βελτίωσης της αμοιβής της εργασίας, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος κρίσης ανταγωνιστικότητας.
Θανάσης Ζεκεντές
Μέλος της Συνέλευσης των Αντιπροσώπων του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος
Μέλος του Τομέα Οικονομικών του ΠΑ.ΣΟ.Κ.
Στο καπιταλιστικό σύστημα η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονομικά αγαθά, παραγωγή, κατανομή, το εμπόριο και υπηρεσίες, κατέχονται από ιδιώτες, με κυρίαρχο κίνητρο/στόχο το κέρδος. Κυρίαρχη ιδεολογία του καπιταλισμού είναι ο οικονομικός φιλελευθερισμός. Βασικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, τους επιχειρηματίες – καπιταλιστές, με αποτέλεσμα να αποτελεί ένα ταξικό από τη φύση του οικονομικό σύστημα.
Η μεγαλύτερη επιτυχία του καπιταλισμού είναι η ελευθερία και οι ευκαιρίες που δίνει για επίτευξη οικονομικού κέρδους. Το κέρδος είναι ο βασικός μοχλός ανάπτυξης και επικράτησης του ως παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Ο καπιταλισμός όμως όταν λειτουργεί ανεξέλεγκτος, χωρίς κρατική παρέμβαση για αναδιανομή του εισοδήματος και με εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, για την απόσπαση της μέγιστης υπεραξίας της εργασίας, τότε οδηγείται σε δομική κρίση, κοινωνική αντίδραση και οικονομική ύφεση.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα καπιταλιστικής κρίσης ήταν η μεγάλη οικονομική ύφεση του 1929 που ξεκίνησε από το χρηματιστηριακό κραχ, για να εξελιχθεί σε μια δομική κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, η οποία ξεπεράστηκε μέσα από ενεργή δημοσιονομική παρέμβαση των κρατών, προκειμένου μέσω δημοσίων επενδύσεων και δαπανών να ενισχύσουν την κατανάλωση.
Η μεγάλη ύφεση του 1929 η οποία αποτυπώθηκε ως κρίση μείωσης της ζήτησης, σε μια οικονομία που παρήγε περισσότερο από όσο ήταν σε θέση να καταναλώσει, είχε πολλές αιτίες. Οι βασικότερες εξ αυτών ήταν: η μεγάλη έκθεση της αμερικανικής οικονομίας σε δανεισμό, για να χρηματοδοτήσει επενδύσεις σε μέσα παραγωγής, με αποτέλεσμα πολλές τράπεζες να καταρρεύσουν, η ξηρασία που έπληξε την παραγωγή και το εισόδημα του αγροτικού κλάδου, η σκληρή νομισματική πολιτική της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (FED) η οποία αδράνησε απέναντι στην κρίση με αποτέλεσμα να συρρικνωθεί η ζήτηση και να προκληθεί μείωση των τιμών, ο περιορισμός του όγκου των συναλλαγών εξαιτίας της αβεβαιότητας.
Στη νεώτερη ιστορία ο καπιταλισμός αντιμετώπισε με επιτυχία μικρότερες οικονομικές κρίσεις, όπως του 1987 ή του 2008. Η αντιμετώπιση των συγκεκριμένων κρίσεων βασίστηκε κυρίως στην επεκτατική νομισματική πολιτική, με μείωση επιτοκίων, προκειμένου να αναθερμανθεί η ζήτηση. Είναι προφανές πως η εμπειρία της διαχείρισης παλιότερων οικονομικών κρίσεων βοήθησε στην αντιμετώπιση των επόμενων.
Κοινό πρόβλημα όλων των κρίσεων του καπιταλιστικού συστήματος ήταν η αναθεώρηση των προσδοκιών επιχειρήσεων και νοικοκυριών προς τα κάτω, με άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στη ζήτηση στην πραγματική οικονομία. Βασικό στοιχείο για τη διατήρηση της οικονομικής σταθερότητας είναι συνεπώς η ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών. Η ζήτηση καθορίζεται πρωτίστως από το διαθέσιμο εισόδημα, το οποίο είναι συνάρτηση των αποδοχών και της πρόσβασης σε δανεισμό. Όταν οι αποδοχές ή πρόσβαση στον δανεισμό περιορίζονται τότε η ζήτηση κλονίζεται και προκαλείται κρίση.
Οι φιλελεύθερες πολιτικές που έχουν υιοθετηθεί τα τελευταία χρόνια έχουν οδηγήσει σε όξυνση της ανισοκατανομής του εισοδήματος. Η αύξηση της ανεργίας, η επέκταση της μερικής απασχόλησης, οι ελαστικές σχέσεις εργασίας και η συρρίκνωση του κατώτατου μισθού έχουν προκαλέσει, σε πολλές χώρες, σημαντική υποχώρηση του εισοδήματος των νοικοκυριών, το οποίο δεν μπορεί να αντισταθμιστεί από τις μεταβιβαστικές πληρωμές των κρατών ή νέο δανεισμό, καθώς ήδη ο δημόσιος και ιδιωτικός τομέας έχουν υψηλή δανειακή έκθεση.
Η ενίσχυση της ανισοκατανομής του πλούτου θα προκαλέσει μείωση της ζήτησης, καθώς τα νοικοκυριά με χαμηλότερο εισόδημα καταναλώνουν το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος τους, ενώ τα νοικοκυριά με υψηλότερο εισόδημα αποταμιεύουν μεγαλύτερο κομμάτι του εισοδήματος τους. Η μείωση της ζήτησης στο μέλλον θα είναι δυσκολότερο να αντιμετωπιστεί με τα προηγούμενα μέσα οικονομικής πολιτικής, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, τα κράτη έχουν ήδη υψηλό χρέος και οι κεντρικές τράπεζες έχουν ήδη χαμηλά επιτόκια και υψηλή νομισματική επέκταση.
Για να προληφθεί η επόμενη μεγάλη καπιταλιστική κρίση θα πρέπει να αμβλυνθεί η ανισοκατανομή του εισοδήματος, να διατηρηθεί η αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών και να περιοριστεί η υπεραξία που αποκομίζει το κεφάλαιο. Μεμονωμένες εθνικές παρεμβάσεις δεν πρόκειται να έχουν θετικό αποτέλεσμα, λόγω της παγκοσμιοποιημένης λειτουργίας της οικονομίας. Για να περιοριστεί ο κίνδυνος χρειάζεται ευρύτερη συνεννόηση για την ταυτόχρονη και συνδυαστική προώθηση πολιτικών ενίσχυσης της απασχόλησης και βελτίωσης της αμοιβής της εργασίας, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος κρίσης ανταγωνιστικότητας.
Θανάσης Ζεκεντές
Μέλος της Συνέλευσης των Αντιπροσώπων του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος
Μέλος του Τομέα Οικονομικών του ΠΑ.ΣΟ.Κ.